ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ
Georg Lukács
Για την Οντολογία του Κοινωνικού Είναι
Ι. Marx II. Εργασία
Μετάφραση-Προλεγόμενα: Χρήστος Υφαντής
Εισαγωγή: Nicolas Tertulian Εκδόσεις Τόπος, Αθήνα 2025, σελ. 336, € 22
Προς το τέλος της ζωής του ο Georg Lukács προέβηκε σε μια σύνθεση των ιδεών που ανέπτυξε μετά το πέρασμά του στο μαρξισμό το 1919, πρώτα στη θεωρία της λογοτεχνίας και μετά στη φιλοσοφία. Καρπός της εργασίας του ήταν τα δυο μεγάλα καταληκτικά έργα του, Η Ιδιοτυπία του Αισθητικού (1963) και Για την Οντολογία του Κοινωνικού Είναι.
Στην Οντολογία, το τελευταίο, μεταθανάτια εκδομένο έργο του, ο επιφανής Ούγγρος μαρξιστής επιχειρηματολογεί ότι ο μαρξισμός ενσωματώνει μια υλιστική οντολογία της πραγματικότητας, θεμελιωμένη στο ρίζωμα του κοινωνικού είναι στην εργασία.
Η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει δυο κομβικά κεφάλαια της Οντολογίας: «Οι βασικές οντολογικές αρχές του Marx» και «Εργασία». Εκθέτουν τον πυρήνα της προβληματικής του Lukács. Βασιζόμενος στον Marx αναπτύσσει τις ιδέες του για την εργασία ως μοντέλο κάθε δημιουργικής ανθρώπινης δραστηριότητας, περιλαμβανόμενης της επιστήμης και της τέχνης, και ως θεμέλιο των ηθικών αξιολογήσεων, εδραζόμενων στη δεοντολογία και τις αρχές που διαμορφώνονται κατά τη διαδικασία της εργασίας. Η επιχειρηματολογία του Lukács, πολύπλευρη, συστηματική και λεπτή, απλώνεται για να αγκαλιάσει την ολότητα του κοινωνικού είναι, τόσο στη σύμφυτή του δυναμική της αυξανόμενης κοινωνικοποίησής του, όσο και στις αλλοτριωτικές στρεβλώσεις του υπό τον καπιταλισμό. Αποτελεί την τελευταία λέξη του μαρξισμού στον 20ό αιώνα και ένα ζωτικό σημείο εκκίνησης για την ανανέωσή του στην εποχή μας.
Πληροφορίες: Εκδόσεις Τόπος, Μεθώνης 71Α, Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε., τηλ. 210 8222835, βιβλιοπωλείο τηλ. 210 3221580.
Απόσπασμα από τα «Προλεγόμενα» του μεταφραστή Χρήστου Υφαντή
Για τον Georg Lukács (1885-1971) δεν χρειάζονται, βέβαια, ιδιαίτερες συστάσεις1. Εδώ θα αρκεστούμε να σημειώσουμε ότι το Για την Οντολογία του Κοινωνικού Είναι ανήκει στην αντισταλινική περίοδο του συγγραφέα η οποία παρέμεινε αλλά και παραμένει εν μέρει μέχρι σήμερα η πιο παραμελημένη. Αυτό το έργο, μαζί με την Αισθητική, αποτελούν το tertium datur του μεγάλου στοχαστή και αγωνιστή του κομμουνιστικού κινήματος.
Ο Lukács στα τελευταία χρόνια της ζωής του διεξήγαγε έναν διμέτωπο αγώνα ενάντια στον σταλινισμό και τον αμερικανισμό. Στο κεφάλαιο της Οντολογίας που αφορά τον Marx μας καλεί σε μία επιστροφή στην αυθεντική θεωρία του την οποία ούτε οι οπαδοί αλλά ούτε και οι αντίπαλοί του κατανόησαν ορθά, τονίζοντας τον μη ουτοπικό χαρακτήρα του μαρξισμού σε αντιπαράθεση με την αστική σκέψη η οποία θεωρεί τον μαρξισμό ουτοπία και γι’ αυτό τον λόγο, σύμφωνα με την άποψή της, ως ουτοπία αναγκάζεται να καταφεύγει συνεχώς στη βία. Κοντολογίς για την αστική σκέψη μαρξισμός και σταλινισμός είναι ισότιμοι όροι.
Σήμερα ο σταλινισμός έχει ηττηθεί και κυρίαρχος του παιχνιδιού είναι ο αμερικανισμός με τη μορφή της παγκοσμιοποίησης και της μεταμοντέρνας σκέψης ενώ στον άλλο πόλο στέκουν οι πολέμιοι της παγκοσμιοποίησης και της μεταμοντέρνας σκέψης που εκφράζεται όμως από ακροδεξιά, φασιστικά και ναζιστικά ρεύματα. Υπό αυτές τις συνθήκες το λουκατσιανό tertium datur συνιστά την άρνηση των δύο κυρίαρχων ρευμάτων που αναφέραμε και την επιστροφή στον αυθεντικό μαρξισμό ο οποίος δεν δέχεται ότι βρισκόμαστε στον καλύτερο δυνατό κόσμο αλλά ότι η πραγμάτωση του σοσιαλισμού αποτελεί δυνατότητα του ανθρώπινου γένους και όχι ένα ουτοπικό σχέδιο που αναγκαστικά μας οδηγεί στο σταλινισμό.
Με την οντολογία έχει ασχοληθεί, βέβαια, κατά καιρούς και η αστική σκέψη. Από την εγχώρια διανόηση, ανάλογο εγχείρημα προσέγγισης του Κοινωνικού Είναι επιχείρησε μετά τον Lukács ο Παναγιώτης Κονδύλης κυρίως με το έργο του: Kondylis, P., Das Politische und der mensch. Grundzuge der Sozialontologie, τ. I, Berlin 1999 (Το πολιτικό και ο Άνθρωπος. Βασικά στοιχεία της κοινωνικής οντολογίας, μετ. Λ. Αναγνώστου, εκδ. Θεμέλιο, τόμος Ια 2007, τόμος Ιβ 2007).
Ο Παναγιώτης Κονδύλης, ωστόσο, συνειδητά αποσιώπησε τη συμβολή του Georg Lukács στην Οντολογία του Κοινωνικού Είναι διότι τα συμπεράσματά του είναι εντελώς διαφορετικά. Ο Κονδύλης παρέμεινε μαρξιστής ως το 21ο έτος της ηλικίας του εγκαταλείποντας τον μαρξισμό με την εργασία του Οι επαναστατικές ιδεολογίες και ο μαρξισμός, έργο που γράφτηκε, πιθανόν το 1964, και το ακόλουθο απόσπασμα μπορεί να αποτελέσει τη σύνοψη της αντίληψής του: «Ώστε ο μαρξισμός έχει διανύσει το διάστημα που διέτρεξαν όλες οι επαναστατικές ιδεολογίες ως τα σήμερα. Γεννήθηκε σαν κοσμοθεωρία που ενσάρκωντα καθολικά αιτήματα των καταπιεζομένων, διαστρεβλώθηκε, δηλαδή προσαρμόστηκε στη συγκεκριμένη εποχή και λειτούργησε ιστορικά, ιδεολογοποιήθηκε. Το διαρκές στοιχείο του μαρξισμού, η μεθοδολογία του, καταδεικνύει ότι το άλλο, πρόσκαιρο στοιχείο, η επαναστατική ιδεολογία, έχει κλείσει τον βιολογικό του κύκλο, ενώ ακόμα η καθολική απελευθέρωση του ανθρώπου παραμένει αίτημα» (βλ. Π. Κονδύλης, Μελαγχολία και πολιτική, εκδ. Θεμέλιο, 2002, σελ. 214).
Έτσι είναι νόμιμο το ερώτημα αναφορικά με την Οντολογία του Κοινωνικού Είναι: Κονδύλης ή Lukács; Δηλαδή μια μαρξιστική οντολογία του κοινωνικού είναι ή μια οντολογία η οποία εκ των προτέρων απορρίπτει τον μαρξισμό –παρόλη τη συμπάθεια του Κονδύλη προς τον Marx– ως ουτοπία; Όλη η εργασία του Lukács, δεν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί, αποτελεί μια συστηματική κατάρριψη αυτής της άποψης, μέσα από την ανάδειξη των οντολογικών βάσεων του κοινωνικού είναι στην εργασία, που παρέχει μεταξύ άλλων και τη θεμελίωση της μετάβασης στο σοσιαλισμό.
Σημειώσεις
1. Για μια καλύτερη γνωριμία με τη ζωή και το έργο του Lukács ο αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει, μεταξύ άλλων, στη συνεισφορά του γράφοντος στη συλλογή Γκέοργκ Λούκατς. Κριτικά Δοκίμια, ≪Γκέοργκ Λούκατς: Από την προσχώρηση στον μαρξισμό στην ύστερη οντολογία του≫, εκδόσεις Εύμαρος, Αθήνα 2024, σελ. 11-77, καθώς και στα άλλα δοκίμια της ίδιας συλλογής.
Απόσπασμα από την Εισαγωγή του Nicolas Tertulian
Το κέντρο βάρους του στοχασμού του Lukács τοποθετείται σε μια διάμεση ζώνη, στη συμβολή των δύο επιπέδων, τελεολογικού και αιτιακού, πέρα από τον απόλυτο ντετερμινισμό, ο οποίος μετατρέπει τη συνείδηση σε ένα επιφαινόμενο μιας προϋπάρχουσας αιτιότητας, αλλά και από τον απόλυτο φιναλισμό, που της αποδίδει μια απροσδιόριστη αυτοτέλεια. Το περίφημο Sollen (Δέον) της καντιανής και μετακαντιανής φιλοσοφίας τής απάγει έτσι κάθε υπερβατικό χαρακτήρα: οι πολλαπλές μεσολαβήσεις οι οποίες ενώνουν τις αξιώσεις της συνείδησης με τον κόσμο της αιτιότητας εμφανίζονται καθαρά μπροστά μας…
Μαζί με την εμφάνιση των ενεργημάτων που βασίζονται στις επιλογές, στιγμή που συμπίπτει με την ίδια τη γένεση του ανθρώπινου όντος, καθιερώνεται στην οντολογική τάξη και η αρχή της ελευθερίας. Η αυθόρμητη αιτιότητα της φύσης είναι εκείθεν της ελευθερίας και της ανελευθερίας· χάρη στην εργασία μέσα από την ανάδυση της κατηγορίας του σκοπού, εμφανίζονται και τα σπέρματα της ελευθερίας. Αν αναλογιστούμε ότι ο Lukács βλέπει στην εργασία “το πρωταρχικό φαινόμενο” ολόκληρης της κοινωνικής ζωής, του οποίου η δομή διατηρείται, ασφαλώς σημαντικά τροποποιημένη, μέχρι τις πιο περίπλοκες και τις πιο λεπτές μορφές του κοινωνικού Είναι (η διαλεκτική της τελεολογίας και της αιτιότητας έχει, επομένως, τον ρόλο ενός αληθινού κλειδιού για ολόκληρη την οντολογία του κοινωνικού Είναι), μπορούμε να καταλάβουμε τη σημασία της γενετικής ανάλυσης που αφιερώνεται στην ελευθερία. Το στοιχείο της επιλογής είναι παρόν ακόμη κι εκεί όπου η δράση διεξάγεται κάτω από το βασίλειο του επείγοντος και κάποιων καταναγκαστικών περιστάσεων, όταν ο άνθρωπος βρίσκεται “υπό την ποινή της παράβασης”. Τα αποκτημένα αποτελέσματα στη γενετική μελέτη των εναλλακτικοτήτων αξιοποιούνται για να διαλευκάνουν τη σχέση ανάμεσα στον καθορισμό και την ελευθερία. Η ανάγκη που προκαλεί τη σκοποθεσία, η εξέταση των μέσων που προορίζονται να την εκπληρώσουν και των εσωτερικών πόρων επιδεκτικών να χρησιμοποιηθούν σχηματίζουν μαζί τη συσσώρευση των προσδιορισμών του οποιουδήποτε ελεύθερου ενεργήματος. Αναγνωρίζοντας στον Hegel, όπως και στον Engels, την αξία να δίνουν έμφαση στην “ικανότητα λήψης τεκμηριωμένων αποφάσεων” ως μια ουσιώδη στιγμή του ενεργήματος της ελευθερίας… ο Lukács αντιτίθεται όμως κατηγορηματικά στην εγελιανή τάση να ταυτίζεται η ελευθερία με την ενσαρκωμένη αναγκαιότητα…
Το έργο του Lukács Για την Oντολογία του Kοινωνικού Είναι απεικονίζεται, ιδωμένο συνολικά, ως μια αληθινή φιλοσοφική εγκυκλοπαίδεια του σύγχρονου μαρξισμού. Ήταν προ πολλού αισθητή η ανάγκη μιας αποκατάστασης και μιας προσεκτικής επανεξέτασης, με τα εργαλεία της κριτικής φιλοσοφίας, των κύριων κατηγοριών της μαρξιστικής σκέψης, για να εδραιωθεί η στιβαρότητά τους, να αποδειχθεί η δύναμή τους για την καθολική συμπερίληψη και να εξαγνιστούν από τις δογματικές στρεβλώσεις και σκωρίες… Μια κατευθυντήρια ιδέα διαπερνά το έργο: αν και ο ίδιος ο Marx δεν διατύπωσε την μέθοδό του σε μια συστηματική και περιεκτική μορφή, αγκαλιάζοντας τους κύριους τομείς της φιλοσοφικής επιστήμης –από την οντολογία και τη γνωσιοθεωρία στη λογική– η σκέψη του περικλείει ένα ομογενές και συστηματικό σύνολο κατηγοριών, του οποίου ο πλούτος και η εξαιρετική γονιμότητα ζητούν την αξιοποίησή τους. Είναι ακριβώς ο προτεινόμενος στόχος της Οντολογίας του Lukács. Η συνολική έκδοση του έργου και η μετάφρασή του θα αφυπνίσουν, ασφαλώς, πολυάριθμες συζητήσεις, αλλά την ίδια στιγμή θα επιβεβαιώσουν, πιστεύουμε, την πραγματοποίηση του φιλόδοξου προγράμματός του.